Obstakels die we tegenkomen in onze zoektocht naar liefde, geluk, acceptatie, gemoedsrust, etc. … wie kent ze niet. Hoe zou je leven eruit zien als je wat meer invloed zou hebben op je eigen emotionele gezondheid en welzijn? In dit blog geef ik je een eenvoudige oefening – “the line of choice” – die je kan helpen bij het bevorderen van die levenskunst. Op weg naar meer emotionele vrijheid!
Zou je durven geloven dat je minder last zou kunnen leren hebben van die obstakels, omstandigheden en van mensen “die je niet liggen”? In welke situatie we ook verkeren, in wezen hebben we altijd de mogelijkheid een keuze te maken ten aanzien van hoe we daarop reageren. Maar dat doen we doorgaans niet.
Ieder mens heeft zo zijn eigen “rode knoppen” en als iemand daarop drukt worden we “getriggerd”, of het nu op werk is, bij vrienden, in je relatie of in je gezin. Feit is dat we bijna allemaal een groot deel van de tijd leven op de “automatische pilot”. Als er dan iets gebeurt wat ons raakt, zorgt die automatische pilot – voor dat we het weten – voor een onmiddellijke reactie om ons daartegen te beschermen.
Het vraagt wel wat oefening, maar je kunt je ook niet laten triggeren, betrokken blijven en regie leren nemen over je eigen (gevoels) reactie.
Het begint met weer leren beseffen dat er niets mis met je is! Kun je het je voorstellen? Hoe bevrijdend zou dat zijn, toch?! Dat is precies de start van het Enneagram Prison Project – programma, waar Bart Schwarz en ik kennis mee maakten. Het is een programma dat mensen in de gevangenis zich helpt te bevrijden uit de gevangenis die ze zelf hebben gecreëerd en in stand houden, omdat ze ooit de pech hadden niet de juiste steun en veiligheid te hebben gekregen in hun leven, vaak al vroegste kindertijd. De “gevangenis” die gecreëerd is omdat ze moesten overleven en daardoor delen van henzelf moesten opgeven, die hen uiteindelijk in de problemen heeft gebracht.
Hun letterlijke gevangenis is eigenlijk de resultante van onze maatschappelijke problemen en de daaraan verwante (culturele) geschiedenis, waar een individu met net iets meer pech terecht kan komen. Parallellen zijn echter te trekken met burn-out, psychische problematieken en ziekte, of met je eigen relatieproblemen of samenwerkingsproblemen. Dit zijn net zo zeer “gevangenissen” waar je soms maar niet meer uit weet te komen zonder adequate steun.
Voorbeeld: Jessica groeide op in een gezin, waar haar moeder kampte met traumatische gebeurtenissen die ze in de oorlog had meegemaakt. Daar werd niet over gesproken, maar Jessica met haar gevoelige aard voelde haar verdriet heel goed aan. Op jonge leeftijd besloot zij al dat het belangrijk was haar moeder te helpen, ook met de zorg van haar broertjes en dat het zij beter haar eigen behoeften en gevoelens niet kon uiten. Dit zorgde voor veel waardering van haar ouders, waar ze trots op was. Zo ontstond een patroon, waar ze steeds beter leerde af te stemmen op de behoeften van anderen en waarin ze feilloos de behoeftige medemens wist te vinden, op zoek gelegenheid om te helpen. Hier had ze later professioneel veel profijt van had in haar beroep als verpleegkundige. De waardering van anderen voor al die goede zorg was echter vaak niet zo persoonlijk als zij graag terugkreeg. Daar hoorde je haar vaak over klagen. De boosheid erover werd echter dikwijls niet direct geuit. Daar was ze te trots voor.
In het voorbeeld van Jessica is haar trots en de behoefte aan waardering haar gevangenis. De niet geuite boosheid leidde tot allerlei somatische klachten, die fysiek een (onbewust) zelfgecreëerde gevangenis werden. Als Jessica echter haar patroon leert te herkennen en erkennen, kan zij de weg “eruit” weten te creëren. Het klagen is goed als alarmsignaal onder de lijn te gebruiken. Daarnaast is het van belang dat ze leert te zien dat het liefde een geschenk is dat vrij gegeven én ontvangen mag worden en dat je daar niets voor hoeft te doen behalve je hart open te stellen.
Of je het je wilt realiseren of niet, we hebben er dus allemáál één, zo’n gevangenis. Letterlijk of in ieder geval figuurlijk! Ook al komen we uit een “normaal” gezin, we hebben allemaal uit zelfbescherming patronen aangeleerd die in zekere mate “(zelf)vernietigend” of tenminste afstand scheppend zijn. Daarom is het programma ook waardevol voor mensen in andere omgevingen. De aanpak biedt een hoopgevend perspectief op een mooiere, emotioneel gezondere samenleving, waar ik heel blij van kan worden. Ik neem je graag een stukje mee met een eenvoudige oefening.
Al kun je je dan wellicht niet (meer helemaal) bevrijden van je gevangenis of ziekte, in mentale en emotionele zin kun je wel leren “vrijer” en gelukkiger te worden en dat met anderen te delen. En het fijne is dat dat dan ook weer effect heeft op je fysieke gesteldheid.
Overigens geldt dat ook andersom: De drie centra van intelligentie – buik (trigger: boosheid, schuld; afwezigheid van autonomie en respect), hoofd (trigger: angst; afwezigheid van steun, zekerheid en veiligheid) en hart (trigger: emoties, schaamte; het ontbreken van gevoel van waarde, erbij horen, gezien worden in wie je bent) – communiceren met elkaar. En je kunt leren de intelligentie van die drie centra goed te gebruiken. Het enneagram biedt daarvoor allerlei mooie inzichten en tools. Je kunt echter beginnen met deze simpele oefening die al een groot verschil kan maken:
De oefening, ook wel “the line of choice” oefening genoemd, vraagt om heel regelmatig even bij jezelf “in te checken” en jezelf af te vragen: Hoe sta ik ervoor?
Je kunt daarvoor je ademhaling gebruiken. Die is er altijd en die kan je helpen om te voelen welke fysieke signalen er zijn, hoe je er met je emoties voor staat en wat er allemaal in je brein speelt.
Vervolgens kun je jezelf afvragen: Waar sta ik, boven of onder de lijn?
Staat van zijn als je boven de lijn bent, is dat je bewust aanwezig bent, fysiek, emotioneel, mentaal.
Mensen die boven de lijn zitten, nemen persoonlijke verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag en emoties. Zij geloven in leren en groeien en houden zich niet bezig met gelijk hebben of winnen. Ze geloven dat situaties en bondgenoten kunnen bijdragen aan hun groei. Ze kunnen het leven van de positieve kant zien en genieten. Ze leven met een nieuwsgierigheid, kunnen goed luisteren, spreken met overtuiging, onderzoeken hun overtuigingen en leven een soepel leven. Ze voelen zich verbonden met anderen en met zichzelf, moeiteloos.
Om meer herkenning en her-innering (ook: verinnerlijking) van die essentie te krijgen, kan het enneagram helpen. Het mooie is dat ieder persoonlijkheidstype zijn eigen essentiekwaliteiten heeft.
Staat van zijn: Onbewust, reactief, geleid door (onbewuste) angst, in de rol van “slachtoffer” of (be) “strijder”. Onder de lijn zit je als je in meer of mindere mate in je onbewuste reactiepatronen en gewoontegedrag zit. Als je heel eerlijk bent tegen jezelf, herken je kwesties als:
Mensen die onder de lijn zitten, hebben een bepaald beeld van de wereld. Zij geloven (onbewust) dat er niet genoeg is. Het kan zijn dat er niet genoeg geld, tijd, ruimte, energie, liefde, aandacht is. Ze kunnen geloven dat hun manier van kijken de enige goede is. Ze geloven ook dat er daar buiten in de wereld iets is dat hen bedreigt. Iets of iemand bedreigt hun behoefte aan waardering, veiligheid of controle, e.d..
Ze ervaren bovendien dat de situatie ernstig is. Hoe lager je je onder de lijn bevindt, hoe ernstiger de situatie lijkt. Mensen die onder de lijn zitten, zijn geneigd zich ook op een bepaalde manier te gedragen. Ze zijn geneigd om zich aan bepaalde overtuigingen te hechten. Zoeken naar fouten of schuld, roddelen, zoeken naar verklaringen, rationaliseren, vergoeilijken, raken overweldigd en mijden conflict of zoeken het juist op om te “overleven”.
Het blijven verstoppen (onder de lijn) leidt tot steeds ongezondere reacties, waarbij uiteindelijk (zeer) destructief gedrag kan ontstaan. Van jou naar de ander en de ander naar jou. Het niveau van schending is bereikt. Dan voelt het ego zich gelegitimeerd anderen de schade toe te brengen waar jezelf bang voor bent. En dat kan je serieus in de problemen brengen.
Voorbeeld: Petra groeide op in een gezin met extraverte ouders, die er erg van hielden om leuke dingen te doen. De komst van haar broertjes leverde veel stress op, want die vroegen veel aandacht van haar vader en moeder, die mede door hun drukke baan (emotioneel) niet altijd beschikbaar waren. Petra leerde dat het voor de sfeer in het gezin handiger was om haar problemen niet ook nog eens toe te voegen, want voor ze het wist kreeg ze dan een flinke veeg uit de pan. Het werd een slimme strategie om af te stemmen op de stemming en behoeften van de anderen en zich daarin aan te passen en zichzelf met haar eigen behoeften terug te trekken. Op school werd ze door haar teruggetrokken gedrag echter juist daardoor gepest. Ze leerde zich steeds verder terug te trekken en anderen dan maar stom te vinden, om verdere afwijzing te voorkomen.
In het voorbeeld van Petra is haar zelfisolatie en het idee dat zij wél lief was voor anderen en zij dat allemaal wel kon verdragen als ze ook maar voldoende met rust werd gelaten, haar gevangenis. Zo hoefde ze haar eigen boosheid niet te voelen, die haar zou kunnen helpen zich te bevrijden “uit de gevangenis”. Bij een zekere pestkop die net teveel was, ontplofte echter de boosheid, waardoor ze agressief werd. Toen waren de poppen natuurlijk aan het dansen thuis … iets wat ze juist zo hardnekkig trachtte te vermijden.
Petra kan leren wakker worden op haar neiging zich terug te trekken en de noodzaak ervan in twijfel trekken voor iedere nieuwe situatie. Soms helpt het om dan eerst in een Innerlijk Werkboekje eens te oefenen met wat je in die situaties dan zou kunnen zeggen of vragen. En het dan eens met iemand die je vertrouwt te bespreken. Daarnaast kan ze leren ervaren dat als ze zelf plek inneemt en ook haar behoeften, emoties en gedachten uitspreekt (ook al zijn ze nog niet helemaal helder), ze een heel betekenisvolle bijdrage levert aan het gezin, haar vriendenkring, het samen leven.
Als je nu begrijpt wat het is om boven of onder de lijn te zitten is het goed om te weten dat we geprogrammeerd zijn om onder de lijn te zitten. Ons brein is namelijk geprogrammeerd om gevaar waar te nemen. En we raken steeds meer gefocust op mijden van gevaar en pijn dat we eerder hebben ervaren.
Als er zich iets voordoet dat lijkt op dat gevaar, gaat er een chemische reactie door ons brein, die ervoor zorgt dat we onder de lijn terecht komen. Deze reactie is gemaakt om ons te helpen te overleven als er een echt gevaar dreigt voor ons fysiek overleven. We kunnen echter maar lastig het verschil zien tussen onze fysieke overleven en de bedreiging van ons ego of identiteit. We reageren (onbewust) en worden defensief als we een bedreiging voor ons ego ervaren.
Op veel manieren wordt onder de lijn zitten “natuurlijk” of “normaal” beschouwd in de huidige wereld. We zijn dan echter niet in staat om heel creatief en innovatief te zijn. En ook lukt het niet om goed te kunnen samenwerken met iedereen en een waardevolle relationele connectie met anderen te kunnen voelen. In wezen zijn we slechts aan het overleven … tot dat we dat niet meer vol kunnen houden.
Vaak lukt het nu nog niet om jezelf “in het moment” op aanwezigheid boven of onder de lijn te “betrappen”, maar de meeste mensen lukt het prima om dit in eerste instantie achteraf van zichzelf te kunnen zien. Door vaak te oefenen kun je je triggers beter gaan herkennen en zul je merken dat je steeds vaker bewust kunt gaan kiezen “in het moment”.
Doe de zelfobservatie met compassie naar jezelf (!): Realiseer je dat je deze reactie niet voor niets hebt. Er deed zich iets voor waarvan je dacht dat het je “bedreigde”. Maar de vraag is of die gedachte / die gevoelens (ook angsten) wel waar was/is, in het nú. Zie ook de oefening in het blog “Emoties, wat moet je ermee”
Gabor Maté vertelt er mooi over, hoe je van je triggers kan leren en hoe belangrijk het is de opkomende gevoelens toe te laten, er gewaar van te leren zijn, zónder je reacties te onderdrukken en zónder te uit te leven, zie bijvoorbeeld dit interview over o.a. attachment of deze opname over omgaan met boosheid.
Onder de lijn zitten mag dus! Je hoeft echt niet de perfecte mens te zijn (hoe harder je daar aan werkt, hoe groter je gevangenis wordt!). De kunst is te zien waarom je daar nú zit en hoe je link met je verleden je in deze reactie bracht. Je kunt leren dat wat in het nú gebeurt te scheiden van wat er nú gebeurt. Door bij je reactie aanwezig te leren blijven en de onderliggende gevoelens en gedachten de ruimte te geven, is het mogelijk om het oude “verhaal” en automatische patronen los te laten. Het enneagram, familie-opstellingen, heartmath en loslaatmethodieken kunnen daarbij helpen.
Jouw leven en het leven van anderen om je heen wordt daar echt een stukje mooier van. Jouw mentale, emotionele en fysieke gezondheid en “aanwezigheid” heeft namelijk ook zijn positieve weerslag op je omgeving!
Door regelmatig bij jezelf in te checken – gebruik daarvoor je ademhaling en bijvoorbeeld een bodyscan – en zo dit bewustzijn te oefenen, kun je steeds vaker schakelen van onder naar boven de lijn. Zit je toch weer eens onder de lijn, en merk je dat je automatisch gedrag vertoont, denk aan de eerder genoemde compassie, maar neem de verantwoordelijkheid om te kijken waarom en of dat nú wel zo nodig was. En probeer van daaruit een vraag te stellen.
Je gedrag, bijbehorende overtuigingen, emoties en fysieke gewaarwordingen onderzoeken en oefenen erbij aanwezig te leren blijven – zónder directe automatische reactie! – is een ongelooflijk grote bron van informatie. Het helpt je te gaan ervaren waar het eigenlijk écht voor jou om gaat en dat op een constructievere manier in de wereld te brengen.
Met elkaar in gesprek gaan over waar jij je bevindt en waarom je onder de lijn zit vraagt eerlijkheid en een zekere moed, maar levert je ongetwijfeld heel waardevolle gesprekken en de benodigde opener relaties op die bijdragen aan jouw groei.
Veel succes en plezier met oefenen! En kijk maar eens wat er voor mooie kleine dingen er gebeuren als je dit (vaker) doet!
Bronnen: Enneagram Prison Project, Global Leadership Foundation, Riso & Hudson
Emoties. Ze doen nogal iets met je. Voor dat je het weet schiet je daardoor in gedrag dat je wellicht helemaal niet wilt. Je brengt de ander – onbewust en niet zelden ook ongewild – schade toe. En uiteindelijk ook jezelf, want het vervuilt en vergiftigt de relationele ruimte tussen jou en (de) ander(en). En er is geen corrigeren aan met alleen “je hoofd” of wilskracht. Ik schreef er al iets over in een eerder blog (klik hier).
Negatieve gevoelens gaan ook in je lijf zitten, als je er niets mee doet. Dan kun je er letterlijk en figuurlijk ziek van worden als je de signalen van je lijf blijft negeren zoals Kate (lees hier).
Het enneagram van het loslaten kan je helpen emoties toe te laten en te kijken wat ze je te vertellen hebben. Oude lading leren loslaten en zo meer te kunnen zijn zoals je eigenlijk (ten diepste) wilt zijn en wie weet ook écht kan gaan doen waarvoor je “bestemd” bent. Het vraagt liefdevolle zelfdiscipline, om jezelf te “deprogrammeren”, maar het leidt je naar meer vrijheid en een grotere mentale en fysieke gezondheid. Ik neem je mee met een voorbeeld.
Zó! Wat was ik BOOS!!! Een tijd geleden was ik op een netwerk-bijeenkomst, waar ik me net bij een groepje mannen aansloot om contact te maken. Schoot daar ineens zo’n man ertussen, die zich pontificaal wrong tussen mij en de anderen en mij zo als het ware uit de groep drukte. Ik voelde ineens een enorme boosheid in me opkomen, die me eigenlijk best even overviel en me uit evenwicht bracht. Tegelijk voelde ik echter ook een heel wezenlijke kracht opkomen. Bijzonder!
Een beetje coach doet natuurlijk ook wat ze anderen leert, dus ben ik gaan stilstaan bij wat er nu in mij gebeurde met hulp van de 9 stappen van het enneagram van het loslaten:
1. Het begon natuurlijk al met het in het moment zelf “zien” van mijn boosheid. Dat is voor type 1 als ik (maar zeker ook voor anderen) vaak moeilijk, omdat die boosheid niet “mag”.
2. Stap 2 is het “zeggen” ervan: eenvoudig en eerlijk de (emotionele) toestand waarin ik me bevond benoemen, zonder oordeel of analyse.
2. Daarna kwam het voelen: Een enorm gevoel van aan de kant geschoven worden en niet belangrijk gevonden worden, dat veel verdriet opriep. Dat had natuurlijk niet alleen te maken met de gebeurtenis zelf of de man in kwestie. Ik realiseerde me dat dat ook te maken had met mezelf en de “last” die in onbewust meedraag. Mijn lijf gaf hierbij ook signalen: Mijn hartslag was hoog, in mijn buik en door verkramping van mijn spieren. Mijn lijf ging zich er tegen “bewapenen”, om te kunnen vechten of vluchten.
4. Door de boosheid écht toe te laten en erbij aanwezig te blijven, (bewust door ademen helpt daarbij) ontdekte ik onder de boosheid mijn verdriet. en zat ik plots in mijn vroege kindertijd en voelde ik die diepe pijn van onbetekenend zijn van binnen, die ik normaal zo graag voor mezelf en anderen verborgen houd en ontloop. Zo leer je met je volwassen deel onderscheid te maken tussen wat er in het hier-en-nu werkelijk gebeurt en de eerste perceptie, waarbij je waarneming gekleurd wordt door je kinddeel en diens ervaringen uit het verleden. Je kunt zo het “verhaal” dat je hebt opgepikt als kind, en het bijbehorende “overleefgedrag” leren loslaten en zien dat je met je volwassen deel al lang niet meer “bang” hoeft te zijn hiervoor. NB: Familieopstellingen zijn hierop een mooie aanvulling.
5. Door tegelijk bewust te ademen, proberen te ontspannen en de pijn toe te laten kon er iets veranderen. Tegelijk kon ik namelijk een enorme (wils)kracht ervaren, eerst een beetje en later steeds meer. Dat was wel heel bijzonder. “Ik wil niet meer aan de kant gedrukt worden, want ik heb iets belangrijks te doen!” Een diep geloof dat ik echt iets moois toe te voegen heb en dat het tijd is om dat duidelijker te laten zien (en blijven voelen)! Ik her-innerde me ook mooie momenten, waarin ik deze kracht al heb kunnen inzetten. Twijfel of ik hiermee door zou moeten gaan, verdween daardoor.
Als je kunt “kijken” naar wat je belemmert en dus de pijn opzoekt, kun je je er pas van ontdoen. Stap voor stap. En ontvouwt zich de weg naar je eigen vrije, krachtige Zelf “als vanzelf, waarbij je vervolgens de andere 4 stappen van het Enneagram van het Loslaten neemt.
Dit bewustwordingsproces keer op keer herhalen, maakt dat je steeds diepere lagen talent en kracht in jezelf “vrijmaakt”. Je blijft dus groeien!
Rationeel weet ik al lang dat het onzin is, maar kort gezegd belemmer ik mezelf nog steeds door de (onderbewuste) overtuiging dat wat ik doe niet belangrijk of goed (genoeg) is, dat ik onbetekenend ben. Dat belemmert mij regelmatig nog in het zichtbaar weten te zijn en vooral het doorpakken erna. Energetisch neem ik dan te weinig standvastig ruimte in. En in zekere zin roep ik het dus ook over mezelf af.
De boosheid bracht mij eigenlijk dus opnieuw in contact met de wijze waarop ik feitelijk mezelf en mijn talent “verloochen”. Ik noem boosheid ook wel zelf-liefde, die rammelt aan je poort. Je moet het echter wel gaan (h)erkennen wil het liefde kunnen worden. En die liefde is nodig om meer verbinding te kunnen maken en meer van betekenis te kunnen zijn, zonder moeite.
Eén van de dagelijkse enneagram boodschappen die ik kreeg, sluit er mooi bij aan: Wees bewust van je eigen transformatieproces, ongeacht je enneagramtype. Hoe meer we onszelf toestaan de pijn te voelen van onze zelfverloochening, maar ook zien dat ons onbewuste “kinddeel” daar nog zo ontzettend aan gehecht is en dat leren loslaten, hoe sterker de essentie-kwaliteiten waar we zo naar verlangen in onszelf gaan groeien. Onafgehandelde kwesties uit onze kindertijd lossen stap voor stap op in ons brein en zo kan ons hart en zelfs ons lijf weer helen (uit: Understanding the Enneagram, Riso & Hudson).
Het mooie is: Als je dit met je partner en/of collega’s doet, kun je elkaar in dit proces steunen. Het delen van je groeiproces brengt je dichter bij elkaar. Je leert zien dat het allemaal te maken heeft met gefrustreerd talent en onhandige liefde. En ook om je eigen en elkaars valkuilen met compassie en een glimlach leren benaderen.
Groeien is zo verantwoordelijkheid nemen, maar wel met (zelf) compassie en – steeds vaker – een glimlach.
Het valt lang niet altijd mee, het leven. Het is een hele kunst om niet alleen te “overleven”, maar het leven mooi te maken ondanks de nare dingen die er tegelijk zijn. Het leven leert ons en we kunnen ook leren van de levenskunst van anderen. Zo kunnen we dan “ineens” ontdekken wat we eigenlijk ten diepste wensten, maar niet eerder durfden. Ik neem je mee in het proces van Reinhard, die een ernstige ziekte kreeg.
Als een ernstige ziekte zoals kanker je leven op zijn kop zet, kun je ervaren dat – ook al zijn de behandelingen “klaar” – je niet zonder meer “de oude” kan worden. Hoewel gelukkig veel mensen wel kunnen terugkeren naar werk, zorgen de fysieke en mentale impact van ziekte en behandelingen er soms voor dat werken niet meer mogelijk is, ook al wil je nog zo graag. Na verlies van gezondheid verlies je dan ook nog je baan, je collega’s en bijbehorende sociale contacten, een (soms groot) deel van je financiële zekerheid en wat al niet meer. Niet zelden ben je onderweg ook vrienden kwijt geraakt en soms zelfs je partner.
Hoe zou jij daarop reageren? Boosheid, verdriet, paniek, schuldgevoel, vechten of negeren, verzet … allemaal heel normale reacties. En wat dan? Hoe moet het nu verder? Wie ben je dan, zonder je werk? Wat ga je dan doen? Wat is dan de zin van jouw verdere leven en je bestaan?
Als al je oude “zekerheden” wegvallen, raakt dat je diep in je kern. Het is niet makkelijk om daar in je eentje mee om te gaan. Oude manieren om met stress en ongemak om te gaan, werken bovendien vaak niet meer of zijn niet goed vol te houden. Ziekte dwingt je om jezelf en je leven als het ware opnieuw uitvinden, om de confrontatie met de pijn (met allerlei emoties van dien) aan te gaan om te kunnen “rouwen” en dat wat niet meer goed “werkt” voor jou los te kunnen laten.
0. Ontdekken en ont-wikkelenMet Reinhard mocht ik een ontdekkingstocht maken, die ik met zijn permissie met je mag delen. Misschien roept het ook wel herkenning bij jou op en kun je er iets mee. We begonnen met de landkaart van zijn leven. De kaart die een metafoor is voor hoe zijn leven er op dat moment uitziet. Het is een middel om met elkaar in gesprek te gaan over hoe je “in elkaar” zit, wat je belangrijk vindt om na te streven en hoe je je hebt ontwikkeld. Een mooi vertrekpunt om samen op reis te gaan.
1. Wie hij was en lange tijd “moest” zijnGroot(s) was hij en hij regeerde vanuit de provincie Kaldo. Jarenlang wist hij in leidinggevende functies dingen voor elkaar te boksen. Als er problemen waren, hij wist wel de oplossing en regelde het wel, functioneel, praktisch en besluitvaardig als hij was. Hij had de touwtjes goed in handen en had bovendien een goed verhaal. En hij wist dingen met zijn actiegerichtheid, betrokkenheid en humor voor elkaar te krijgen. Dat kon hij ook goed voor anderen inzetten, zwakkeren die hij graag beschermde. Sterk, krachtig sturend, ideeënrijk en overtuigend: Zo werd hij gewaardeerd en zo werd er en wordt er nog steeds ook voortdurend een appèl op hem gedaan. En dat maakt veranderen extra moeilijk.
2. Als het masker mag “smelten”Door de tekening kwam hij erachter dat het ijs dat van het “grijze gebergte” zich uitstrekte naar de zee aan het smelten was. Het verloor terrein, want het kostte inmiddels te veel energie om dit gebied te blijven bezetten. De ziekte dwong hem om de (behoefte aan) controle en grip los te laten. Iets waar we in coaching verder aan gewerkt hebben. Daarbij hebben we o.a. gebruik gemaakt van inzichten uit het model van de innerlijke en uiterlijke lijn, het enneagram, typespecifieke bewustwordings- en loslaat-oefeningen.
Juist door dit (aanvankelijk gedwongen) loslaten, kwamen er van onder de bedekking delen te voorschijn die eigenlijk van grote waarde bleken. De fixatie op (controle van de) “de zee van de ander” werd minder en er kwam meer ruimte voor “de kust van passie”, passie die ook een andere vorm, inhoud en richting bleek te hebben gekregen. De passie was “zachter” geworden, naar hemzelf en naar de ander. Het pantser rond het hart mocht open.
3. De Pelgrimsreis die al bleek te zijn begonnenDaar ontdekten we “Santiago van Dromen”, een herinnering aan zijn al lang bestaande verlangen naar het lopen van de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella die weer boven was gekomen. “Daar zal het nu niet meer van komen”, zei hij nog. Echter, de reis die hij nu begonnen was, bleek eigenlijk ook wel een Pelgrimsreis te zijn, een reis naar zingeving en nieuwe betekenis kunnen geven aan zijn bestaan. We spraken daarover, waardoor hij steeds beter kon zien wat de reis hem bracht en contact kon maken met de “zee van stilte”, de innerlijke rust die voor hem lag. Iets waar hij ten diepste al lang naar verlangde, maar wat hij door zijn behoefte aan controle en grip juist maar niet kon vinden.
4. Veilig is maar “eenzaam”Het “lastige gebergte” in het Noorden bleek een mooie bescherming te bieden. Het hielp opnieuw gekwetst te worden door anderen, pijn die hem in het verleden zo diep geraakt heeft. Het symboliseerde een goede overleefstrategie die lange tijd heel belangrijk was. Maar achter dat gebergte lag ook een gebied waar een stil verlangen naar uitging. De bescherming bood weliswaar veiligheid, maar ook ongewenste afstand tot voor hem toch belangrijke anderen. Verbinding die er hoe dan ook wel was, maar die wederzijds werd “ontkend”.
Er was echter een kleine doorgang. In de coaching hebben we besproken of het de moeite waard zou kunnen zijn dat paadje te gaan bewandelen en hoe hij dat zou kunnen aanpakken, stapje voor stapje. Zo zijn oude relaties en bindingen inmiddels voor een deel weer hersteld en geheeld.
5. Laten stromen: Groei en verbindingOndertussen smelt de ijskap verder en stroomt vanuit de bergen een rivier, die aanvankelijk uitmondt in een “meer van verdriet”, maar later transformeert in “de rivier van samen”, die “het land van samen en van geluk” bevloeit. Door zich te laten raken en bij pijn aanwezig te leren blijven, kon er een andere Reinhard tevoorschijn komen, omdat hij leerde te zien dat de oude patronen en gewoonten in veel situaties al lang niet meer functioneel waren en hij leerde de behoefte aan deze patronen en de identificatie met zijn oude “rollen” los te laten. Hij ontdekte de waarde van afwachten en achterover leunen, dingen te laten stromen in plaats van te beheersen. Zo konden er nieuwe vruchtbare dingen gaan groeien en ontstonden er betere verbindingen met andere delen in zijn “landkaart”.
6. Het opkomen van de essentieZo kwamen gaandeweg zijn lang “bedekte” kwaliteiten weer te voorschijn. De stroom van de rivier bevloeit de vruchtbare grond rondom. Zijn ideeën kunnen dus vruchtbare grond bij anderen vinden. Hij ontdekte dat hij ook de mogelijkheid in zich had iemand te zijn die met (meer) sensitiviteit, creativiteit, die vanuit een rustige geaardheid veel kon betekenen en van waarde kon zijn. Soms gewoon door naast iemand te gaan zitten, te luisteren. En dan met wijsheid en gevoel op het juiste moment wat zeggen of doen. Wel ideeën hebben, maar dan de uitvoering aan anderen over laten.
Het grijze gebied is te vergelijken met het ego, dat door bewustwording nu minder ruimte inneemt. Het ziekteproces brengt “noodzakelijk verlies” (Judith Viorst schreef hier een boek over) met zich mee, dat tranen veroorzaakt. Ook al is dat lastig, als je het aan gaat, kun je onder dat gevoel en die pijn ook nieuw geluk en nieuwe zin(geving) leren ontdekken en je “overgeven” aan het leven in plaats van ertegen “vechten”. Hij besloot met woorden van Tolle (zie hierna) en zijn eigen woorden van dank, omdat hij (ik quote) “door dit proces kan stoppen met wanhopig zoeken. Het vindt hem wel …”
Gedwongen door ziekte, begon Reinhard een transformatieproces, dat hij afsloot met de voor hém wezenlijke kern in de woorden van Eckhart Tolle: “Leren stil te zijn en je focussen op dat ene moment waar toekomst en verleden ons niet afhouden van wie we werkelijk zijn”. Leren loslaten, aanvaarden en genieten van wat is.
Het verwoordt in zekere zin ook, dat als we ophouden met (onbewust) vechten, vluchten en verstoppen, er onverwacht mooie dingen kunnen gebeuren.
We sluiten af met een creatieve schrijfopdracht, die helpt om het in gang gezette transformatieproces te versterken en te herhalen en de moeiteloze kracht van de essentie te her-inneren (= weer meer eigen maken; het was er al die tijd al, maar je was het contact ermee verloren).
De Pelgrim gaat verder, maar hij weet zijn rust te vinden aan het einde van de rivier. Hij “weet” nu zijn waarde die niet meer hoeft te worden bewezen. Hij houdt verbinding, is beschikbaar, maar geeft anderen ruimte. Dat geeft anderen ook ruimte om zelf te leren. De Verhalenverteller is getransformeerd en heeft de juiste “maat” gevonden en mag dat nu doen vanuit een zekere innerlijke rust en gelijkwaardigheid. Je vindt hem op het bankje voor de vuurtoren, waar hij zijn wijsheid en idealen kan delen, óf niet. Dan is hij er gewoon. Kijkt en luistert. Een fijne man.
Dank je dat ik een stukje met je mee mocht reizen, Reinhard. Ik wens je veel geluk en vertrouwen op de verdere tocht.
Dit blog is gebaseerd op een coachingstraject en opgeschreven met enige vrijheid van de schrjver. De methodiek wordt gebruikt in individuele coaching en in trainingen, zoals de training “levenskracht”.
Wanneer je wilt werken aan je persoonlijke groei of wanneer het een noodzaak is geworden om te letten op je grenzen omdat je een ernstige ziekte, bijvoorbeeld kanker of burnout hebt (gehad), is bewustwording een must. Waarom? Omdat de (overleef)strategie van onze persoonlijkheid ons niet alleen onnodig ineffectief maakt, maar ook bakken met energie kan kosten. Gelukkig is hoe we naar buiten treden met ons “karakter” best beïnvloedbaar.
We zien dat mooi terug in de 9 enneagram persoonlijkheidstypes, waarvan Riso & Hudson in hun basisboek Enneagram na veel onderzoek zo kunstig 9 gezondheidsniveaus van ieder type hebben weten te beschrijven. Dit geeft ons inzicht in hoe alle 9 types op verschillende (mentale) niveaus van (on)bewust zijn functioneren. Die inzichten kunnen we ook in coaching gebruiken om gezonder en effectiever te gaan leren functioneren en te leren de disfunctionele patronen van onze persoonlijkheid geleidelijk aan los te laten. En dat is minder eng dan je (wellicht nog onbewust) denkt!
De gezondheidsniveaus geeft inzicht in hoe ieder type van zijn of haar essentie – door onjuiste spiegeling – geleidelijk afgedwaald is en steeds verstrikter raak(t)en in de persoonlijkheid of ego-rol. Een patroon dat voor iedereen al in de vroegste kindertijd is ontstaan en dat je blijft herhalen, omdat je denkt dat dat de beste manier is om je in het leven voort te bewegen. Maar wat een mind f*ck is dat (meestal)!
Zie bijgaande tabel om te zien hoe dit voor type 9 werkt.
De 9 niveaus van functioneren van type 9 met weksignalen en rode vlaggen*
Nu is er niet perse iets mis met ieders ego-rol. Ons ego heeft je immers geholpen met velerlei dingen te dealen en heeft je heel wat talent opgeleverd. Het is echter wel fijn als het ego nog “wijs” opereert. Dan komt je talent ten volle tot zijn recht én sta je in verbinding met anderen, zodat je constructief kunt samenwerken en samenleven.
De 9 gezondheidsniveaus zijn onder te verdelen in 3 levels van functioneren. Deze kunnen ons helpen bewuster te worden.
Gaandeweg zien we zo dat we in 9 stappen (of lagen) onze eigen basisangsten realiseren als we ons blijvend laten verstrikken in de strategie van onze persoonlijkheid. We kunnen echter ook de andere kant op.
Naar mate je leert aanweziger te zijn, waar o.a. heartmath oefeningen, (aanwezigheids)meditatie, aanwezigheidsoefeningen en zelfobservatie- en bewustzijnsoefeningen een essentiële bijdrage aan kunnen leveren, kun je – eerst achteraf en later steeds vaker “op heterdaad” – jezelf erop “betrappen” dat je in je ego-rol of zelfs in je ego-schending bent gestapt. Die bewustwording gaat daarbij niet alleen over cognitief wakkerder worden, maar gaat ook over fysiek en emotioneel aanweziger leren zijn. Fysieke en emotionele signalen kun je dus ook gebruiken om jezelf af te leren volautomatisch in je patronen te stappen.
De weksignalen helpen je om je bewuster te worden dat je van de gezonde niveaus 1-3 overstapt naar je ego-rol. Betrap je jezelf daarop? Stel jezelf dan de vraag waarom je dat doet en vraag jezelf af: Wat is dit voor een situatie? Wat doet de ander? Hoe interpreteer je dat? Interpreteer je dat nu wel juist? Of wordt je waarneming gekleurd door ervaringen uit het verleden of verwachtingspatroon over de situatie of de ander? Is het echt wel nodig om je mee te sleuren in je ego-rol? Welke vraag kun stellen aan de ander zodat je invloed kunt uitoefenen en verbonden kunt blijven in plaats van afstand nemen?
En wanneer je overstapt van het gemiddelde niveau van je ego-rol naar de ongezonde niveaus van ego-schending zijn er rode vlaggen. Als je deze signalen serieus neemt en in durft te zien dat de angsten – die je op dat niveau liefst nog hardnekkiger wil verdringen – waar kunnen zijn, dan kun je nog de weg naar gezondheid en bevrijding inslaan. Het kan helpen dat je jezelf toestaat te realiseren dat je dit gedrag vertoont, omdat je écht denkt dat het ergens over gaat en dat jouw standpunt niet wordt gezien en gehoord. Maar realiseer je dan nu, dat dit doorgeschoten gedrag je steeds verder afbrengt van wat je eigenlijk wil. Probeer te ademen, weer aanwezig te zijn bij jezelf. Betrek de zaken niet op jou als persoon. Stel jezelf de eerder aangegeven vragen.
Negeer je die rode vlag-signalen gedurende een langere periode achtereen, dan is in therapie, counseling of (diepgaande) coaching gaan ten zeerste aan te bevelen om te voorkomen dat je je nog verder in de nesten werkt.
Het is een pad van compassie hebben met je eigen patronen, omdat je ziet dat het ergens vandaan is gekomen, maar ook met een liefdevolle zelfdiscipline, omdat je weet dat het de moeite waard is om hiermee aan de slag te gaan en je verantwoordelijkheid wil nemen voor je eigen gedrag en ons samenlevingsverband.
Het vraagt de nodige oefening, maar je kunt in wezen alles in je leven doen vanuit een plaats van gecentreerdheid en ontspanning, waarbij je lichaam volledig kunt voelen, evenals de ruimte en de ruimte binnenin, je kunt de warmte en de tederheid van je hart voelen en de rust en helderheid van je geest ervaren en vandaar uit handelen, in verbinding en goede samenwerking met anderen. Óf je kunt leven vanuit een staat van hectiek en innerlijke spanning. Aan jou de keuze.
*Bronnen: De wijsheid van het Enneagram, basisboek Enneagram – Riso & Hudson
Rustig blijven in lastige tijden … Dat valt lang niet mee. Als er iets akeligs gebeurt – of wanneer we (soms onbewust) denken dat iets akelig is – hebben we de neiging om er “controle” over te willen hebben. We “moeten” er onmiddellijk iets mee. Wat we er mee “moeten” hangt erg af van ons eigen afweermechanisme en patronen. De één verdringt of verdooft het, de ander schiet onmiddellijk in de actiemodus, weer een ander bedenkt allerlei angstscenario’s, etc.
Voor je het weet laat je jezelf leven door je eigen angsten of andere emoties. Wat nou, als je jezelf eens zou leren er bij aanwezig te blijven? Je zult zien dat je écht kunt leren in grotere vrijheid te leven!
Niet-constructief gedrag vertonen we allemaal in meer of mindere mate. Ons “overleefmechanisme” slaat aan. Er gebeurt iets in onze omgeving en voor we het weten, laten we ons leven door onze angsten en schieten we in patronen, die vaak terug te voeren zijn tot in onze vroegste kindertijd. We gaan gedrag vertonen, waarmee we onszelf “gerust” stellen, om de angst waar we zo bang voor zijn niet meer hoeven voelen. Gedrag dat nodig líjkt en in je kindertijd vermoedelijk heel nodig wás om je veilig of geliefd te kunnen voelen, maar nu heel vaak niet meer.
Als je te vaak en te veel dit gedrag vertoont, keert het zich tegen je. Het kost veel energie (met risico van mentaal of fysiek ziek worden), je wordt steeds ineffectiever en raakt steeds verder uit contact met anderen. En het kan zo maar zijn dat je op een gegeven moment merkt dat de emoties – als boosheid, verdriet, angst, kwetsbaarheid, onzekerheid, falen, tekort gedaan worden, tekortschieten – die je “normaal” weg weet te stoppen of te onderdrukken, steeds vaker ineens met enorme bakken tegelijk naar boven kunnen komen en je overweldigen.
Nu kun je deze negatieve gevoelens en angsten nog hardnekkiger gaan wegduwen, maar je kunt er ook iets mee gaan doen en jezelf bevrijden van je eigen “demonen”. Het kan je veel opleveren om bewuster te worden van je “overleefstrategie”, omdat je daar veel energie op verliest én in wezen zélf (!) iets in de wereld creëert wat je juíst niet wilt (selffulfilling prophecy). Maar hoe verander je je gedrag nu duurzaam? Kunstjes helpen immers maar kort.
Duurzame verandering die beklijft, vraagt dat je bewuster wordt van je eigen patronen en aanweziger leert blijven. Het vraagt een soort liefdevolle zelfdiscipline én compassie naar jezelf, waarmee je jezelf kunt “trainen” om te leren vanuit bewust Zijn te “kiezen” voor gedrag en je automatische patronen te kunnen vervangen door nieuwe mogelijkheden.
Een eenvoudig voorbeeld: Nu met deze Corona crisis kun je je laten leiden door je angst. Vanuit die angst kun je de behoefte krijgen om allerlei scenario’s te bedenken, zodat je voorbereid bent op “alles”. Grote kans dat je, omdat je daar zo druk van wordt in je hoofd, alle overzicht verliest en op een gegeven moment daardoor juíst signalen mist die leiden tot een catastrofe. Of je gaat hamsteren en zet daarmee anderen ook aan tot hamsteren, zodat de angst voor tekorten ook werkelijk wordt.
Je kunt ook bij je angst aanwezig leren blijven. Dan kun je zien wanneer de behoefte die ontstaat adequaat is of niet. Helpend is de realiteit van het “nu” te bekijken, het niet zo groot maken. Dan kun je met meer openheid van geest kijken naar wat zich voordoet. Het voordeel daarvan is dat je brein veel creatiever is. Je kunt veel makkelijker oplossingen bedenken voor wat zich aandient en nieuwe mogelijkheden zien. Mogelijkheden die de wereld misschien wel heel erg nodig heeft. Je ziet dat nu ook, bijvoorbeeld in het beschikbaar stellen van faciliteiten door ondernemers, mensen die de koppen bij elkaar steken om de crisis het hoofd te bieden, meer thuiswerken (waardoor minder CO2 uitstoot), meer saamhorigheid in de samenleving, etc.. Waardoor je ziet dat deze crisis in wezen ergens voor dient.
Eén van de manieren die ik in coaching gebruik om je te oefenen “wakkerder” te worden op je patronen en te leren bewuster te leven, is de oefening met de 5 G’s. Daarmee leer je stil te staan bij gedachten of overtuigingen die ten grondslag liggen aan je overleefstrategie en onderliggende gevoelens te “verwelkomen”.
Normaal zorgt je ego ervoor dat je dit juist niet doet, want je ego wil je beschermen tegen nieuwe pijn die lijkt op dat van vroeger (lees voor meer achtergrond de theorie over “gaten in je ziel” van Almaas). Echter verdrongen emoties (of het ontkennen van bepaalde delen van jezelf) ontpoppen zich vaak op een zeker moment als “duiveltjes”: Verwrongen versies van kwaliteiten die je uit “je eigen paradijs” hebt gegooid, ooit, uit zelfbescherming. Ze hebben je wat te vertellen!
Voorbeelden:
Daar word je dus niet effectiever van. Nadat je met het kernkwadrant-plus en/of het enneagram zicht hebt gekregen op jouw dominantie patronen, kun je aan de slag met de zelfobservatie-oefening met het kernkwadrant of onderstaande oefening.
Sta op een aantal (liefst vaste) momenten op de dag – bijvoorbeeld iedere keer nadat je toch even naar het toilet moet – even stil bij jezelf en voel hoe je “ervoor staat”. Heb je nog genoeg energie? Heb je over bepaalde dingen opgewonden of geërgerd? Heb je stress ervaren? Werd je ergens door getriggerd?
Kijk dan even terug op wat er is gebeurd in de verstreken tijd.
1.Beschrijf de gebeurtenis(sen), wel één voor één (!), die zich voordeed / voordeden. Wie waren er betrokken? Beschrijf het gedrag van de ander eens.
2. Sta vervolgens stil bij de gedachten die er toen allemaal in je hoofd spookten. Schrijf ook dit op. Die gedachten kunnen ook overtuigingen over jezelf of een ander zijn of over de situatie; gedachten over wat “moet” of wat “hoort” (je Innerlijke Criticus) of gedachten vanuit je “Gekwetste kind”-deel.
3. Er kwamen vervolgens ook vast allerlei gevoelens op. Dit kunnen gevoelens zijn die te maken hebben met deze situatie, maar wellicht komen er ook herinneringen op over vroeger. Laat dit gevoel (verdriet, boosheid, frustratie, ergernis, schuld, etc.) eens helemaal toe, blijf erbij aanwezig, adem er naartoe, en onderzoek waar het echt om draait. Schrijf die ook eens helemaal uit en censureer jezelf niet!
4. Op basis van die gevoelens en gedachten ga je (onbewust) bepaald gedrag vertonen: Je valkuil-gedrag of “overleef”-gedrag. Daar verlies je juist zoveel energie op. Beschrijf eens met welk gedrag je reageerde en waarom. Wellicht komen nog nieuwe gedachten of gevoelens op?
5. Je ziet dat jouw gedrag weerstand oproept of tenminste niet effectief is. Schrijf het onbedoelde gevolg van je gedrag ook maar op.
Misschien ervaar je, dat als je bij het gevoel (zie punt 4.) aanwezig blijft, dat er ook iets “shift” in jezelf. Mogelijk kun je dan de situatie ineens op een andere manier bekijken of ervaren.
Lukt dit nog niet, sta dan eens stil bij je bij je overtuiging of gedachten:
Leestip: De Vier Vragen, Byron Katie.
Je zult zien dat de oefening best mee valt en je zo ook oud zeer op kunt ruimen. Deze oefening is een mooi begin.
Het gaat er daarbij overigens niet om, dat je jezelf gaat begrijpen, maar met name dat je “wakkerder” of bewuster wordt.
Met andere oefeningen en werkvormen en de inzichten van het enneagram kun je verder werken aan je zelf-bevrijding. Een vervolg hierop is bijvoorbeeld de oefening “het enneagram van het loslaten”, creatieve werkvormen, opstellingen of andere systemische oefeningen, waarmee je ook je fysieke en emotionele intelligentie kunt leren gebruiken.
De kunst is uiteindelijk om te leren toelaten dat je af en toe een “nietsnut, luilak, foutenmaker, kwetsbaar, onzeker, machteloos, …” (vul in: (basis)angst of geïncorporeerde ouderboodschap die gemeden of bestreden moet worden) mág zijn (van jezelf) en dat je je identificatie en zelfs gehechtheid met dit negatieve zelfbeeld los leert te laten. Want het is niet wie je bent, maar wat je soms doet of hoe je je kan voelen. Niet een ander kan jou helen en jouw zielegaten vullen, je mag en kunt dat zelf doen!
Zo wordt het stap voor stap makkelijker om waarachtig ontspannen, aanwezig, moedig, eenvoudig, vol vertrouwen, authentiek, waardevol, gelukkig, etc. te mogen zijn en meer en meer vanuit je essentie te kunnen leven.
Vergeet niet je eigen progressie te zien en geniet van je reis!
Wil je meer tips? Lees dan ook mijn andere blogs.
Essentie die ontroert
Wanneer iemand contact kan ervaren met zijn ware Aard of essentie is dat heel ontroerend. Vandaag nam ik mijn enneagram type 8 klant mee in een energetische oefening om dit (weer) te ervaren. Ik vind het leuk om je ook eens mee te nemen in de mooie kant van dit type, dat op zijn of haar best je als geen ander in contact kan brengen met liefde, maar door velen in de ongezondere variant zo gevreesd of zelfs gehaat wordt.
Meedogende vitaliteit
Op hun best zijn gezonde Achten grootmoedige, meedogende mensen, die in staat zijn hun wilskracht in dienst te stellen van iets groters dan hun eigen ambities. Ze worden waarachtig onzelfzuchtig. Met behoud van hun energie en vitaliteit is hun handelen gespeend van alle eigenbelang. Ze leren daarnaast niet automatisch te handelen vanuit hun aandrang tot zelf-assertie (verwerkelijking).
Krachtige meester zijn over jezelf
Ze leren dan innerlijk rustiger te zijn en te wachten tot een diepere, waarachtiger impuls in hun hart opkomt, een drang die niet gebaseerd is op angsten en de reacties daarop. Ze worden zo meester over zichzelf en hun passies en bewijzen hoe sterk ze werkelijk zijn door niet te handelen wanneer ze het, als ze dat wilden, met kracht zouden kunnen opnemen tegen anderen.
Paradox van de Acht
Zo zie je de mooie paradox van de Acht: Achten zijn op hun sterkst wanneer ze handelen met zelfbeheersing. Gezonde Achten weten van zichzelf dat ze werkelijk vrij en onafhankelijk zijn in het diepst van hun wezen. Hun gedrag en houding hebben dan iets onschuldigs en eenvoudigs (= heilige deugd); ze belichamen een zuiverheid van gemoed en geweten, die anderen diep aanspreekt en ontroert, loyaal en enorm toegewijd maakt. In tegenstelling tot minder gezonde Achten zijn ze vergevingsgezind en zachtmoedig en bezitten een diep en onwankelbaar vertrouwen in het leven en hebben ze toegang tot een diepe niveaus van waarheid (= heilige idee). Ongezondere Achten zijn geneigd alleen hun eigen waarheid te willen zien.
Geboorterecht
Je geboorterecht als enneagram type 8 is dus die natuurlijke staat van “onschuld” waarin je zelfbeheerst bent en een onwankelbare innerlijke rust kent (vanuit die diepere waarheid).
Herinneren en groeien
Het enneagram (en typespecifieke inzichten en oefeningen) kan je helpen om dit geboorterecht te “her-inneren” en te zien (en voelen) hoe en waarom je er iedere keer weer vanaf dwaalt, als je persoonlijkheid het weer overneemt. Dit kun je niet aanleren, maar komt via de weg van bewust of aanwezig leren zijn.
Ben je nieuwsgierig hoe dit voor jou werkt? Doe dan gerust een keer de typetest (en vink mij aan het eind van de test aan als coach!), lees hier meer over het enneagram en nodig jezelf uit voor een vrijblijvend kennismakingsgesprek.
